De mens kijkt al duizenden jaren vol nieuwsgierigheid omhoog naar de sterrenhemel, proberend haar plek in de kosmos te begrijpen, met niemand die zomaar even een antwoord kan geven op haar vele vragen. Het menselijk talent voor het herkennen van patronen, zelfs wanneer ze er niet zijn, zorgden ervoor dat onze voorouders uit de sterrenhemel de natuurlijke cycli konden aflezen. De sterrenbeelden vertelden hen wanneer te zaaien en wanneer te oogsten, wanneer ze bepaalde kuddes en wanneer ze de komst van winter of lente konden verwachten. Vele culturen en beschavingen hebben verhalen en verklaringen bedacht voor de mystieke krachten die de wereld om hen heen leken te beïnvloeden. In deze terugkerende serie gaan we constellaties onder de loep nemen en kijken naar de fascinerende geschiedenis en verhalen die erachter zitten. Natuurlijk zal ik je ook een paar tips geven die je kunnen helpen om ze zelf te vinden. Voorlopig zullen de constellaties van het Noordelijk Halfrond verkend worden, gezien dat de hemel is waar we het meest bekend mee zullen zijn.
Laten we beginnen met een van de meest zichtbare sterrenbeelden aan de noordelijke hemel: de Grote Beer, ook wel bekend onder de Latijnse naam Ursa Major (=Grote Beer), de Big Dipper, of simpelweg de Zeven Sterren, vanwege haar zeven heldere sterren. Het is de op twee na grootste constellatie aan de hemel. Het sterrenbeeld is eeuwenlang gebruikt voor navigatie, niet alleen vanwege haar zichtbaarheid, maar ook omdat ze gebruikt kan worden om Polaris, de Poolster, en daarmee dus het noorden, te vinden.
Wellicht is het dan ook niet verrassend dat de Grote Beer een van de langst bekende constellaties aan de nachtelijke hemel is. Het sterrenbeeld wordt zelfs genoemd in de Bijbel. In het boek Job, 38:31-33, herinnert God Job eraan hoe weinig hij weet over de creatie:
(31) Kun jij de Plejaden aan banden leggen Of de ketenen van Orion losmaken? (32) Kun jij de dierenriem op tijd laten schijnen En de Grote Beer met haar jongen de weg wijzen? (33) Ken jij de wetten van de hemel, Kun jij jouw orde aan de Aarde opleggen?
Als we nog verder teruggaan, komen we de oude Grieken tegen, die geloofden dat de constellatie Callisto was, een nimf die haar kuisheid had gezworen aan de godin Artemis. Oppergod Zeus kon zich weer eens niet inhouden, echter, en verleidde Callisto, met een zoon genaamd Arcas tot gevolg. Toen Zeus’ vrouw Hera (die ook zijn zus is, maar laten we het daar maar even niet over hebben) erachter kwam dat haar man ontrouw was geweest, werd zij groen van jaloezie en veranderde zij Callisto in een beer. Toen op een dag Arcas aan het jagen was in het bos, kwam hij een grote beer tegen die, je raadt het al, zonder dat hij het wist eigenlijk zijn moeder was. Zeus greep op het nippertje in en blies met een enorme wervelwind het tweetal de sterrenhemel in, waar moeder en zoon nu te bewonderen zijn als de sterrenbeelden Grote Beer en de Ossenhoeder (of de Kleine Beer volgens andere vertellingen).
Het is ongelofelijk interessant dat meerdere culturen een beer hebben gezien in de zevensterrige combinatie, van de Bijbel en de Grieken tot meerdere Indianenstammen. Maar er zijn er ook genoeg die hele andere vormen hebben gezien. Zo zagen ze in Amerika een pollepel (‘big dipper’), in Groot-Brittannië en Ierland een ploeg, een grote wagen in Duitsland en Oostenrijk en in Finland zagen ze een dam die gebruikt werd om zalm te vangen.
De Grote Beer kan zelfs teruggevonden worden op de vlag van Alaska. Het ontwerp is gemaakt door de Alaskaanse Benny Benson, toen hij nog maar dertien jaar oud was. The gouverneur van Alaska had een wedstrijd laten houden waarin de schoolkinderen van deze staat-in-wording gevraagd werden om een vlag te ontwerpen. Benny leefde toentertijd in een weeshuis samen met zijn broer Carl. Hij was namelijk zijn moeder verloren toen hij drie jaar oud was en zijn vader was niet in staat om alle drie de kinderen te onderhouden. Toen hij op een avond de Grote Beer aan de hemel zag, kwam hij op het idee om het sterrenbeeld op een vlag te zetten. Volgens Benny staat de blauwe kleur van de vlag voor zowel het Alaskaanse vergeet-me-nietje als haar lucht, de Beer voor kracht en koos hij voor de Poolster omdat Alaska het meest noordelijk gelegen gebied van de Verenigde Staten was.
Hoe je ‘s nachts de Grote Beer kunt vinden
Om welke constellatie dan ook te vinden, heb je allereerst een heldere nacht nodig en een gebied met zo min mogelijk lichtvervuiling als dat je voor elkaar kunt krijgen. In ons dichtbevolkte kikkerlandje zal je helaas niet om de hevige lichtvervuiling heen kunnen. Je zult je echter erover verbazen hoeveel meer je kunt zien als je een stukje buiten de bebouwing wandelt. Zodra je in een wat donkerder gebied bent, moet je je ogen even laten wennen aan het donker. Langzaam maar zeker zal je steeds meer sterren kunnen zien. Kijk vooral niet naar je mobieltje, of zet op zijn minst de helderheid op zijn laagst en filter het blauwe licht uit.
Enfin, nu daadwerkelijk het sterrenbeeld gaan vinden. De Grote Beer is het hele jaar door te zien. Hoe hoog hij aan de hemel staat is afhankelijk van hoe noordelijk je je bevindt en van het jaargetijde. Zoek eerst het noorden (ongeveer). De Grote Beer is iets ten oosten van het noorden te vinden. Zoek naar de ‘kom’ vorm, die is vaak het makkelijkst te vinden. De felste ster—sterker nog, er zijn maar dertig helderdere sterren aan de nachtelijke hemel—in het sterrenbeeld zit in het laagste deel van de ‘staart’ of het ‘handvat’. De naam van deze ster is Alitoh. Het is een blauwwitte reus en hij is meer dan honderd keer zo fel als de zon.
Ik heb een aantal afbeeldingen aan dit artikel toegevoegd die je een idee geven van wat je kunt verwachten te zien. Onthoud wel dat vanwege de rotatie van de Aarde de sterrenbeelden in andere hoeken zouden kunnen staan. De patronen blijven wel hetzelfde.
Voor het geval je met een telescoop of sterrenkaart Ursa Major wilt vinden, is hier nog wat gedetailleerdere informatie over haar locatie aan de nachtelijke hemel:
Right Ascension: 10.67 uur
Declination: + 55.38 graden
Zichtbaar: tussen latitudes +90 en -30 graden
De volgende keer zullen we wat meer gaan uitzoeken over het kleine broertje van de Grote Beer, namelijk de Kleine Beer. Hier kun je meer te weten komen over de mythologie achter de Grote Beer, evenals over verschillende sterrenstelsels die in de constellatie te vinden zijn.